Inowrocław jest miastem doświadczonym przez wojny oraz czas pruskich zaborów. Dlatego, w porównaniu z innymi miastami, lista najstarszych zabytków nie jest tak okazała. Jednak ich „jakość” zdecydowanie rekompensuje „ilość”.
Najstarszym i najcenniejszym zabytkiem Inowrocławia jest romański kościół Imienia Najświętszej Maryi Panny przy ul. Biskupa Antoniego Laubitza 9. Świątynię wzniesiono zapewne w końcu XII wieku z fundacji księcia Leszka, wnuka Bolesława Krzywoustego. Orientowany, jednonawowy z zamkniętym absydą prezbiterium i dwuwieżowym masywem zachodnim, był największą bazyliką redukowaną (bez transeptu) w Europie środkowo-wschodniej.
W 1834 roku spłonął i przez wiele lat nie pełnił funkcji religijnych, dlatego mieszkańcy nazwali go „Ruiną”. Został odbudowany staraniem proboszcza Antoniego Laubitza w latach 1900-1901. Szczęśliwie przetrwała piękna gotycka rzeźba „Uśmiechniętej Madonny” z XIV wieku.
Zwiedzając świątynię koniecznie zwrócić trzeba uwagę na znajdujące się zewnętrznych ścianach maski: ryty i płaskorzeźby przedstawiające ludzi, diabły i zwierzęta. Przez lata maski te były źródłem licznych domysłów i legend. W rzeczywistości symbolizują podstawowe prawdy wiary chrześcijańskiej, a ówcześnie pełniły funkcję biblii pauperum. Dwa kamienne ciosy udało się odzyskać w 2011 roku po ponad 150 latach przechowywania ich w Kórniku i znajdują się na zewnętrznej ścianie od północnej strony świątyni. W 2008 roku kościół został wyniesiony do godności Bazyliki Mniejszej.
Drugim inowrocławskim kościołem, który ma średniowieczny rodowód, jest późnogotycka fara pw. św. Mikołaja przy ul. Ks. Bogdana Gordona 4. To trzynawowa świątynia, która była wielokrotnie przebudowywana. Po olbrzymich zniszczeniach dokonanych w trakcie najazdu krzyżackiego w 1431 roku wzniesiona została właściwie od podstaw i dzisiaj nie wiadomo, jak wyglądała poprzednio, a zaznaczyć trzeba, że jej pierwotną fundację datuje się na połowę XIII wieku. W latach 1320-1321 odbywał się tutaj proces polsko-krzyżacki o Pomorze Gdańskie. W wyroku ogłoszonym przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Janisława zakon krzyżacki został skazany na zwrot zagrabionych ziem i odszkodowanie pieniężne.
Wnętrze świątyni wypełnione jest licznymi zabytkami sztuki sakralnej, głównie barokowymi i rokokowymi. Niektóre z nich pochodzą z dawnego kościoła franciszkańskiego. Zwracają uwagę XVII-wieczne ołtarze: Św. Krzyża, w którym znajduje się gotycka rzeźba Chrystusa Ukrzyżowanego oraz ołtarz św. Antoniego, a także XVIII-wieczne epitafium rodziny Zboża Radojewskich - jedyny w mieście przykład sztuki sarmackiej. W dniu 13 grudnia 1860 roku w tej świątyni został ochrzczony Jan Kasprowicz.
Największym w mieście kościołem jest monumentalna świątynia pw. Zwiastowania Najświętszej Maryi Pannie przy ul. Plebanka 10, wzniesiona w latach 1898-1900 z inicjatywy księdza Antoniego Laubitza, według projektu berlińskiego architekta Augusta Rincklake.
Ta neoromańska świątynia jest długa na 72 m i szeroka na 25 m i może pomieścić 3000 osób. Widoczna w całej okolicy 77-metrowa wieża kościoła jest doskonałym punktem orientacyjnym i swego rodzaju symbolem Inowrocławia. Bogaty wystrój wnętrz, a szczególnie cenne mozaiki i rzeźby, będące dziełem Władysława Marcinkowskiego, nawiązują do polskich tradycji narodowych. Dotyczy to zwłaszcza tympanonu zachodniego z wizerunkiem Matki Boskiej w koronie oraz nieistniejącego już portalu północnego, na którym wyrzeźbiona była scena z Piastem i Rzepichą przyjmujących aniołów.
Ta płaskorzeźba została zniszczona podczas katastrofy z 9 kwietnia 1909 roku, kiedy zapadła się część północnej ściany świątyni.
W 1929 roku, w roku ponownego otwarcia kościoła dla wiernych (dokładnie 18 grudnia) został ochrzczony Józef Glemp, przyszły Prymas Polski i Honorowy Obywatel Miasta Inowrocławia.
Godnym uwagi zabytkiem sakralnym Inowrocławia jest kościół garnizonowy pw. św. Barbary i św. Maurycego przy al. Mikołaja Kopernika 16. To nawiązujące do klasycyzmu dzieło Mariana Andrzejewskiego i miejscowego budowniczego Franciszka Dźwikowskiego.
Ciekawostkę stanowi charakterystyczna kopuła przypominająca żołnierski hełm. W kościelnym wnętrzu znajduje się kilkanaście tablic upamiętniających ważne dla Kujawian epizody najnowszej historii.
W Inowrocławiu znajduje się też sporo zabytkowych domów. Historycznie najważniejszy, stoi przy ulicy Kościuszki 19 na miejscu średniowiecznej ważnicy. Do naszych czasów przetrwały relikty XIV-wiecznych ścian oraz gotycka dwukomorowa piwnica. Najstarszy w pełni zachowany dom, mający już z górą 200 lat, znajduje się przy placu Klasztornym 6. Był niegdyś siedzibą starostwa, a także Banku Ludowego. Niewiele młodsza klasycystyczna kamienica Czabańskich, zwana „Złotym Rogiem”, zajmuje parcelę w centralnym punkcie miasta u zbiegu ulic Solankowej i Królowej Jadwigi.
Najwięcej ciekawych przykładów budownictwa mieszczańskiego pochodzi z końca XIX i pierwszej połowy XX wieku. Domy wznoszono w modnych wówczas neohistorycznych stylach. Przy ulicy Solankowej, której zabudowa wyróżnia się oryginalnością i wyjątkowym smakiem artystycznym, stoi nawiązujący do romantycznego neogotyku dom kupca Juliana Dreusa (pod nr 52), a także neorenesansowa willa zasłużonego inowrocławskiego budowniczego Kazimierza Przyłuskiego (pod nr 50), pałac mieszczański w stylu włoskiego neorenesansu (pod nr 33), w którym od 2007 roku ma nową siedzibę Muzeum im. Jana Kasprowicza, dom reprezentujący renesans niderlandzki (pod nr 30), w którym w 1927 roku mieszkał Stanisław Przybyszewski, czy inspirowany polskim duchem pensjonat "Biały Dworek" (pod nr 60).
U progu XX stulecia wzniesiony został okazały hotel „Bast” przy ul. Królowej Jadwigi 35/37, który stanowi jeden z głównych akcentów centrum Inowrocławia. Ten wielofunkcyjny gmach, przyrównywany często do poznańskiego „Bazaru”, zaprojektował znany architekt Tomasz Pajzderski w stylu neobarokowego eklektyzmu.
Z innych obiektów użyteczności publicznej zwracają uwagę: modernistyczny gmach Banku Spółdzielczego przy ulicy Grodzkiej, zaprojektowany w 1923 roku przez wybitnego warszawskiego architekta Zdzisława Mączeńskiego, oraz pobudowane w tym samym stylu gimnazjum żeńskie (dziś II Liceum Ogólnokształcące im. Marii Konopnickiej), budynki uzdrowiskowe, w szczególności stanowiący przykład tzw. stylu okrągłołukowego pierwszy zakład kąpielowy z lat 1875-1876 (obecnie siedziba dyrekcji i biura usług uzdrowiska) oraz nawiązujący do klasycystycznej architektury pałacowej zakład przyrodoleczniczy w Parku Solankowym, klasycystyczne gmachy byłego sądu i więzienia z pierwszej połowy XIX wieku (obecnie Urząd Gminy) oraz gimnazjum męskiego z lat 1859-1860 (obecnie Zespół Szkół Ogólnokształcących im. Jana Kasprowicza), a także ponadstuletni neorenesansowy budynek obecnego Sądu Powiatowego. Najładniejszy przykład neogotyku stanowi gmach obecnego ratusza (dawne starostwo). Budynek wzniesiono w latach 1907-1908.
Zachowane obiekty architektoniczne nie odzwierciedlają w pełni bogatej historii Inowrocławia, miasta które w średniowieczu stanowiło najważniejszy ośrodek polityczny i handlowy na pograniczu polsko-krzyżackim. Liczne wojny dokonały tak dużych spustoszeń, że nie zachował się do naszych czasów ani zamek książęcy, ani wspaniała wieża ratuszowa, ani domy, a po XIII-wiecznym kościele i klasztorze franciszkańskim zostały tylko resztki fundamentów (w pobliżu teatru miejskiego).
Z potężnych obwarowań miejskich przetrwały ledwie dwa fragmenty murów obronnych - jeden przy szkole muzycznej (ul. Jana Kilińskiego 16). Drugi przy ul. Kasztelańskiej i w podwórzu posesji przy ulicy Poznańskiej 4, który dzięki wielomilionowej modernizacji, stał się kolejny punktem na mapie atrakcji turystycznych Inowrocławia. Modernizacja średniowiecznego muru obronnego przy ul. Kasztelańskiej była możliwa dzięki wsparciu finansowemu z Unii Europejskiej oraz dobrej współpracy władz Miasta z samorządem województwa kujawsko-pomorskiego. Więcej informacji można przeczytać TUTAJ.
